Stawarz Antoni Józef (1889–1955), kapitan Wojska Polskiego, organizator oswobodzenia Krakowa w r. 1918.
Ur. 4 I w Tuchowie (pow. tarnowski), był jednym z dziewięciorga dzieci Tadeusza, dróżnika kolejowego, i Genowefy z Gonciarzów. Rodzina wywodziła się z Tatarów osiedlonych w rejonie Wierzchosławic.
Szkołę powszechną ukończył S. w Strzeszynie (pow. gorlicki), dokąd przeniósł się z rodziną jego ojciec. Dobre wyniki w nauce pozwoliły S-owi kontynuować edukację w I Gimnazjum w Nowym Sączu. Wspierany materialnie przez braci: Feliksa, Ludwika i Stefana, dorabiał na utrzymanie przy wyrębie lasu. W trzeciej klasie gimnazjalnej podjął konspiracyjną pracę niepodległościową pod kierunkiem Tadeusza Górskiego, Kazimierza Ducha i Józefa Kustronia, późniejszego generała WP; za pośrednictwem Przybyłowicza, rozszerzył ją następnie na młodzież gimnazjum w Gorlicach. Egzamin dojrzałości zdał w czerwcu 1910 w II Gimnazjum w Nowym Sączu, następnie w l. 1910–11 odbył jednoroczną służbę wojskową w Grazu w 7. pp armii austro-węgierskiej, skąd przeszedł do rezerwy w 57. pp w Tarnowie. Studiował potem przez dwa lata (1912–14) na Wydz. Prawa UJ i zarazem praktykował jako mundant (kopista) u adwokata w Bieczu, później w Głogowie Mpol. W tym czasie należał do drużyny skautowej, w której prowadził instruktaż wojskowy.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, z 2. baonem 57. pp został S. skierowany na front serbski. Dn. 1 VII 1916 awansował do stopnia podporucznika i jako dowódca kompanii marszowej przerzucony został na front włoski, gdzie objął dowództwo kompanii w 20. kombinowanym baonie 47. pp. Dn. 1 V 1917 otrzymał awans na porucznika. Ranny w nogę wczesną jesienią t.r., leczył się w szpitalu w Pradze, po czym w październiku skierowany został do macierzystego 57. pp stacjonującego wówczas w Przerowie (Přerov) na Morawach, a niebawem pojechał na urlop do rodziców do Biecza.
W styczniu 1918 zatrzymał się S. w Prokocimiu koło Krakowa u brata, Stefana. Nawiązał tam kontakt z Józefem Badziochem, przywódcą bandy dezerterów wojskowych okradających pociągi; skłonił go do porzucenia procederu i zawiązania 17 I t.r. organizacji niepodległościowej pod nazwą Polska Organizacja Dywersyjna. Po powrocie do Przerowa został odkomenderowany do kompanii zapasowej ciężkich karabinów maszynowych (ckm) i odbył sześciotygodniowy kurs ich obsługi. Dn. 23 IV wyjechał na czele kompanii do Frysztatu koło Cieszyna z rozkazem ochrony majątków hr. Larisch-Mönnicha. Prowadził wówczas akcję uświadamiania żołnierzy-Polaków o zbliżającej się walce o niepodległość Polski. W czerwcu wrócił do Przerowa, skąd skierowany został do Krakowa jako komendant plutonu na «asystencję» (służbę ochrony) przy baonie 93. pp. Podczas krótkiego urlopu w Bieczu wyjeżdżał na Górny Śląsk, dowożąc odzież i pieniądze ukrywającemu się tam bratu, Stanisławowi, żołnierzowi Polskiej Organizacji Wojskowej i byłemu legioniście. Dn. 1 IX zameldował się w Krakowie-Podgórzu, gdzie otrzymał dowództwo kompanii ckm 57. pp przydzielonej do 93. pp. Nawiązał tam kontakt z 2. komp. 56. pp, złożoną z polskich chłopów z okolic Tarnowa, dowodzoną przez ppor. Franciszka Pustelnika. Stamtąd kierował też organizacją Badziocha w Prokocimiu, prowadzącą regularne szkolenie wojskowe w «Olszynce» (obecnie «Bagry») w Płaszowie. Zakonspirowana organizacja wojskowa S-a liczyła wtedy dwie kompanie piechoty i dwa plutony ckm oraz trzech oficerów: ppor. Pustelnika z 56. pp, ppor. Ignacego Śnigowskiego z 57. pp i por. Jana Banacha (łącznie 450 ludzi i 8 karabinów maszynowych), oprócz tego 40 ludzi Badziocha, cieszących się poparciem kolejarzy miejscowego węzła kolejowego. Znając plan alarmowy i dyslokację jednostek austriackich w Krakowie i zdając sobie sprawę ze zbliżającego się końca wojny, S. postanowił działać przez zaskoczenie i ustalił termin wystąpienia na 31 X. Jednak już 30 X o godz. 21 opanował wraz z Pustelnikiem dworzec kolejowy Kraków-Płaszów; na jego rozkaz grupa Badziocha rozbroiła też wtedy posterunek austriacki w Prokocimiu. W nocy i rankiem 31 X zajął S. koszary w Podgórzu, a następnie podporządkował się ppłk. Bolesławowi Roi, który rozpoczął działania w Krakowie z polecenia utworzonej 28 X Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Na rozkaz S-a oddziały, którymi dysponował, przeszły pod komendą Pustelnika i Śnigowskiego z Podgórza do centrum Krakowa i przejęły posterunki wojskowe po kapitulacji austriackich władz wojskowych, m.in. odwach przy wieży ratuszowej na Rynku Głównym. S. kierował całą akcją z koszar przy ul. Kalwaryjskiej w Podgórzu. Dn. 1 XI ppłk Roja mianował S-a kapitanem (ze starszeństwem od 1 VI 1919) i dowódcą organizowanego wtedy 8. pp. W skład jednostki wszedł przybyły do Krakowa 13. pp, ale S. nie objął dowództwa, ponieważ skierowany został na własną prośbę do Lwowa, gdzie od 22 XI brał udział w walkach z Ukraińcami. Z początkiem grudnia sformował ochotniczy baon piechoty ziemi tarnowskiej i do początku lutego 1919 na jego czele walczył pod Przemyślem. Dn. 22 III t.r. mianowany został dowódcą szkoły podoficerskiej piechoty w Tarnowie, a 16 IX zaliczony tamże do kadry oficerskiej 16. pp.
Od 15 II 1920 do 26 II 1921 pełnił S. służbę w żandarmerii wojskowej, m.in. na froncie wojny polsko-sowieckiej. Dn. 28 II t.r. wrócił do macierzystego 16. pp, w którym służył (do 24 X 1927) jako dowódca kompanii i adiutant baonu. Był członkiem Związku Uczestników Oswobodzenia Krakowa istniejącego statutowo od r. 1924. W maju 1926 opowiedział się po stronie rządu przeciwko Józefowi Piłsudskiemu i w konsekwencji 15 XI 1927 został przeniesiony do 78. pp w Baranowiczach na równorzędne stanowisko adiutanta baonu, a czasowo także p.o. dowódcy baonu. Zwolniony z wojska 7 V 1929, zamieszkał w Prokocimiu.
Od r. 1935 mieszkał S. w Krakowie, gdzie pracował jako urzędnik kontraktowy w Zarządzie Miasta (magistracie). W r. 1937 lub nieco później wstąpił do Stronnictwa Pracy, obejmując funkcję wiceprezesa oddziału krakowskiego. W r. 1939 opublikował pamiętnik pt. Gdy Kraków kruszył pęta (oprac. J. Czapliński, Kr.). W okresie okupacji niemieckiej działał w konspiracji, m.in. kolportował prasę podziemną. Zwolniony z pracy w Zarządzie Miasta w r. 1945, pracował w towarzystwach ubezpieczeniowych, następnie do r. 1951 był magazynierem w Zakładzie Remontu Obrabiarek w Zabierzowie koło Krakowa i w Krakowskich Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego. Zmarł 19 V 1955 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony orderami austriackimi: «Signum Laudis» i Krzyżem Zasługi Wojskowej III kl. z mieczami oraz polskimi: Medalem za wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięciolecia, Odznaką Honorową Oswobodzenia Krakowa i Odznaką «Orlęta».
W małżeństwie zawartym w r. 1919 z Marią z Tarońskich miał S. córki: Wandę (1920–1994), zamężną za Tadeuszem Dunikowskim, i Joannę (1923–1998), zamężną za Stanisławem Hukiem, oraz syna Włodzimierza (1922–1940).
W r. 1991 imieniem S-a nazwano ulicę w Krakowie-Podgórzu. Od poł. l. dziewięćdziesiątych w rocznicę wyzwolenia Krakowa (31 X) odbywa się corocznie wokół Rynku Głównego bieg sztafetowy najstarszych krakowskich liceów o «Szablę kapitana Stawarza».
Enc. Krakowa; – Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Wróbel P., Listopadowe dni – 1918. Kalendarium narodzin II Rzeczypospolitej, W. 1988; – Bąkowski K., Kronika Krakowa z lat 1918–1923, Kr. 1925 s. 13–15; Bieniarzówna J., Małecki J. M., Dzieje Krakowa, Kr. 1979 III; Chmiel A., Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918 roku, Kr. 1929 (fot. po s. 10); Kozioł W., Nie nadawał się na kierownicze stanowisko, „Dzien. Pol.” 2004 nr 256; Kukiel M., W piętnastolecie wyzwolenia Krakowa, „Kur. Warsz.” 1933 nr 301; Łossowski P., Zerwane pęta. Usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku, W. 1986; Zgórniak M., 1914–1918. Studia i szkice z dziejów I wojny światowej, Kr. 1987; – Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; Rocznik oficerski rezerw, W. 1934; – Stawarz J., Oswobodzenie Krakowa przed sześćdziesięciu laty. Wspomnienie o kpt. Antonim Stawarzu, „Roczn. Krak.” T. 50: 1980 s. 209–13 (fot.); – „Dzien. Pol.” 1978 nr 248 (J.S., fot.); „Echo Krakowa” 1978 nr 246 (T. Wroński), 1988 nr 219 (J. Stawarz); „Gaz. Krak.” 1978 nr 172 (J. Stawarz, fot.), 1987 nr 263 (M. Zgórniak); „Gaz. Urzęd. Zarządu Miejskiego w stoł.-król. m. Krakowie” R. 57: 1936 s. 88; „Gaz. Wyborcza” 1993 nr z 7 XI (J. Żółciak, fot.); „Wiarus. Jednodniówka Urzędu M. Krakowa wydana z okazji 75. rocznicy odzyskania przez Kraków niepodległości” 11 XI 1993 (m.in. K. Przyboś); „Wieści” 1988 nr 5 (J. Gwizdała, fot.); – Arch. UJ: sygn. S II 516, WP II 275, WP II 277, WP N II 279, WP II 281; CAW: Karta ewidencyjna S-a; – Informacje wnuczki S-a, Marii Huk z Kr.
Andrzej Kostrzewski